Bad Science

Bad Science by Ben Goldacre

---

Cách đây vài năm trên một chương trình gameshow ở VN có câu hỏi “Khi uống nước nên đứng hay nên ngồi?”. Đáp án của chương trình là “nên ngồi” và người MC giải thích như sau: Khi đứng uống nước thì nước sẽ bị dồn xuống chân cả nên kém hiệu quả, “đây là kiến thức mới rất ít người biết”! Người MC (và người đề ra câu hỏi lẫn đáp án) quên mất sự tồn tại của … dạ dày, hệ tiêu hóa và thận. Họ hình dung cơ thể người như cái bọc ny lông, đổ nước vào thì nước tuột xuống chân cả!

Khoảng 2 năm trước tôi đọc một tin trên báo mạng bày cách giảm cân bằng cách uống một ít nước trước khi ăn, được giải thích như sau: Nước làm loãng dịch dạ dày do đó làm hệ tiêu hóa hoạt động kém hiệu quả và hấp thụ ít năng lượng từ thức ăn hơn. Vài hôm sau có người bạn gửi cho tôi một số tác dụng tích cực của nước, trong đó có đoạn “Uống một ít nước trước khi ăn giúp hệ tiêu hóa hoạt động hiệu quả hơn”. Hai “bí quyết” này, cái nào đúng, cái nào sai?

Tuần vừa qua có vài người bạn chia sẻ vài mẩu tin sức khỏe trên facebook như sau: Trẻ sơ sinh nặng 3kg là “thông minh nhất”; Đánh vào mông trẻ gây tổn thương não; Những tác hại của việc uống sữa động vật. Tất cả bản tin đều là kết quả “nghiên cứu” của “các nhà khoa học”.

Nếu chiu khó thống kê chúng ta sẽ có một danh sách dài những chất “gây ung thư” và những chất “chống ung thư”,  có những thứ xuất hiệu ở cả hai bên, vừa gây vừa chống ung thư! Trên báo xuất hiện ngày càng nhiều bí quyết sức khỏe (đặc biệt chống ung thư và giảm cân), bao giờ cũng là thành tựu nghiên cứu khoa học cả. Tuy nhiên, đa phần những “kiến thức” này nhiều khả năng là bịa đặt do những “nghiên cứu khoa học tồi” (bad science). Đó là chủ đề chính của quyển sách này.

Tác giả Ben Goldacre là nhà nghiên cứu và bác sĩ công, đồng thời phụ trách chuyên mục “Bad Science” trên tờ Guardian của Anh quốc. Ông có thuyết trình ở TED Talk cũng về chủ đề này:

Tất cả những ai quan tâm đến các kiến thức về sức khỏe, cách nhận biết kiến thức có giá trị và phòng tránh những tin vịt đều nên tìm đọc quyển sách này. Tác giả dùng những sự kiện rất kinh điển trong lĩnh vực y tế để minh họa những cách nghiên cứu và truyền bá giả dối của bọn lang băm đột lốt bác sĩ và “nhà khoa học”. Những chiêu trò này vẫn hốt bạc triệu đô-la, được ngụy trang rất khéo léo đến mức cả những người trong ngành cũng khó nhận biết chứ đừng nói chi dân chúng. Họ quảng cáo rầm rộ trên các phương tiện truyền thông, dùng những thuật ngữ nghe rất “khoa học” và bao giờ cũng đi kèm với bằng cấp, viện nghiên cứu này nọ.

Một ví dụ thường thấy là lĩnh vực dinh dưỡng. Quanh năm suốt tháng người ta “phát hiện” hết chất này tốt đến chất kia xấu mà vẫn không bao giờ hết chuyện. Hầu hết những “phát hiện” này chỉ là phỏng đoán vô căn cứ, được báo chí thổi phồng để bán tin tức. Bạn có thể sẽ hơi thất vọng khi biết rằng những kiến thức về tác dụng của thực vật, của vitamin đã gom góp trong suốt bao nhiêu năm theo dõi qua báo chí đều không chính xác. Thậm chí chất chống oxy hóa trong thực tế gây nhiều tử vong hơn!!! Bạn sẽ lại thất vọng khi biết rằng các loại kem dưỡng da chỉ giúp da có vẻ “mềm và đẹp” hơn nhất thời chứ thực ra không có tác dụng dưỡng da gì cả.

Nguyên nhân của tình trạng hỗn loạn này là sự phối hợp của các tay lang băm chỉ muốn bán thuốc kiếm lợi, của các tay nhà báo thiếu lương tâm chỉ muốn giật gân để bán tin và của đại bộ phận người dân chỉ trông ngóng vào “thuốc tiên” giúp họ khỏe mạnh mà không cần phải ăn uống điều độ và tập thể dục thường xuyên.

Quyển sách không dừng ở việc trình bày vấn đề qua các sự kiện điển hình, thông qua đó tác giả hướng dẫn người đọc các phương pháp để nhận biết và đề phòng các “phát hiện” giả. Tác giả liệt kê một số chiêu trò cơ bản của bọn lang băm và “nhà khoa học giả” dùng để bóp méo số liệu và phương pháp nghiên cứu để đưa ra kết quả sai với thực tế, do đó giúp người đọc biết cách cảnh giác.

Về văn phong, sách viết mạch lạc với nhịp điệu rất nhanh, giọng văn hài hước và châm chọc, đôi khi rất phẫn nộ (với những kẻ dối trá). Do đó sách cũng khá kén độc giả, đòi hỏi người đọc phải có niềm tin vào khoa học, có sự cởi mở (chấp nhận những gì mình từng biết là sai) và có óc hài hước.

Tóm lại, một quyển sách rất hay và đáng đọc dành cho tất cả những ai yêu khoa học và yêu sức khỏe! Sau khi đọc xong quyển sách, cách nhìn của bạn về các sản phẩm sức khỏe sẽ thay đổi hẳn, chắc chắn là như vậy!