Mật mã - Từ cổ điển đến lượng tử

Tiêu đề: Mật mã (tiếng Việt); The Code Book (tiếng Anh).
Tác giả: Simon Singh
Dịch giả: Phạm Văn Thiều, Phạm Thu Hằng
Thể loại: Khoa học
NXB: NXB Trẻ - 2009
*************************

Cuốn sách này có tên đầy đủ là Mật mã - từ cổ điển đến lượng tử (The code book - The science of secrecy from ancient Egypt to quantum cryptography), do Simon Singh viết. Tác giả là một người nổi tiếng trong lĩnh vực giáo dục khoa học và truyền hình. Thực ra sau khi đọc cuốn sách này mình mới bắt đầu tìm hiểu về Simon Singh và biết ông đã nổi tiếng như thế nào, hóa ra ông chính là đạo diễn bộ phim tài liệu hấp dẫn mà mình đã từng xem "Định lý cuối cùng của Fermat" (Fermat's last Theorem). Thật tình là khi xem phim mình ít để ý đạo diễn mà chỉ quan tâm đến nội dung và diễn viên... nữ :D.


Trở lại với cuốn sách, đây là một tài liệu hết sức bổ ích cho những ai đam mê khoa học mật mã, toán học, máy tính hay thậm chí cả văn hóa và lịch sử. Xuyên suốt cuốn sách là một chuỗi liên tục các cuộc hành trình khám phá những điều bí ẩn về mã hóa và giải mã, từ thời cổ đại cho đến tận hôm nay. Các bức mật mã chứa đựng trong nó những âm mưu, thủ đoạn, sự toan tính và nghệ thuật kích thích niềm đam mê. Khoa học mật mã như là môt điểm mấu chốt, cốt lõi sâu xa nhất quyết định sự thành bại trong cuộc đấu tranh sinh tồn của cá nhân một con người, hay liên quan tới vận mệnh một triều đại, một quốc gia, một dân tộc. Thậm chí, có những khám phá về mật mã đã đưa đến sự thay đổi cả lịch sử nhân loại. Tất cả những gì sôi động ấy chỉ gói gọn trong hơn 450 trang sách, thật là tài tình!


Mở đầu bằng vụ án về nữ hoàng Mary xứ Scotland vào thế kỷ thứ XVI , tác giả đã trở về thời quá khứ từ giai đoạn của Julius Caesar, các nhà mã hóa Ai Cập cổ đại, lịch sử đạo Hồi, sự phục hưng của châu Âu... đến thế chiến thứ I và thế chiến thứ II và sau cùng là mật mã hiện đại có sự tham gia của máy tính và vật lý lượng tử. Ngoài việc phân tích các kỹ thuật mã hóa và giải mã, tác giả cũng đã miêu tả các quá trình khám phá các bí mật về ngôn ngữ cổ để có thể giúp con người hiện đại ngày nay hiểu được những gì tổ tiên xa xưa đã nói. Một số nội dung mà mình thích nhất đó mà mật mã dịch chuyển Casesar, mật mã Vigenère, máy Enigma, phương pháp phân tích tần suất, và khóa mã công khai bởi sự giản đơn và dể hiểu. Riêng phần cuối cùng của cuốn sách trình bày về mật mã lượng tử, quả là một thách thức lớn nhất (riêng về vật lý lượng tử đã là một điều khó nuốt trôi rồi), nhưng "tiền nào của nấy", đó cũng là kỹ thuật có nội công thâm hậu nhất, hứa hẹn tạo ra một loại mật mã không thể nào giải nổi. Ấy, nhưng biết đâu, khoa học ngày một phát triển, các kỹ thuật hậu lượng tử sẽ giải quyết được bài toán này. Chẳng phải các kỹ thuật trước đây cũng đã từng có bước khởi đầu gian nan hay sao?


Trong mỗi phần kể chuyện về các phương pháp giải mã, tác giả thỉnh thoảng cũng có những chi tiết bên lề hết sức thú vị. Ví dụ như lúc nói đến phương pháp phân tích tần suất, một phương pháp dựa vào tính chất "thường lặp lại" của một ký tự trong một ngôn ngữ (ví dụ, trong tiếng Anh thì e là chữ cái thông dụng nhất, tiếp theo là t, a), có câu chuyện rằng, mình xin trích nguyên văn, "Năm 1969, môt tác giả người Pháp tên là Georges Perec đã viết cuốn La Disparition (Sự biến mất), một cuốn tiểu thuyết dày 200 trang mà trong đó không hề có từ nào chứa chữ cái e. Đáng kể hơn nữa là tiểu thuyết gia và nhà phê bình người Anh Gilbert Adair đã thành công trong việc dịch cuốn La Disparition sang tiếng Anh mà vẫn tuân thủ việc chừa ra chữ cái e của Perec. Bản dịch có tựa đề A Void, môt bản dịch rất đáng đọc..."


Phần phụ lục của cuốn sách khá nhiều. Trong đó nêu đầy đủ các thông tin có liên quan và các nguồn tham khảo dành cho những người bị mê hoặc bởi nội dung cuốn sách. Từ đây, các bạn có thể bắt đầu cho công cuộc khám phá bí mật của mật mã bằng việc tham gia cuộc thi "Mười bước tiến đến 15 ngàn đô-la" do tác giả cuốn sách tổ chức (thực ra nó vừa hết hạn vào ngày 1/1/2010, :D), hoặc tham gia vào việc giải mã bức thư nói về vị trí của kho báu của Beale ở bên Mỹ (cái này tới nay chưa ai làm được), hoặc tìm hiểu thêm một vài mật mã giản đơn có thể áp dụng như những trò chơi nhỏ trong sinh hoạt cộng đồng...


Cuốn sách được trình bày thật rõ ràng và dễ hiểu. Các lý thuyết mã hóa phức tạp đã được tác giả đơn giản hóa bằng những ví dụ thực tế, trực quan hay các hình vẽ minh họa. Vì vậy người đọc ít nhất cũng có thể thu thập cho mình những kiến thức cơ bản về mã hóa, cao tay hơn còn có thể tự tạo cho mình những mật mã riêng tư để có thể trao đổi thông tin với "đối phương" hay "đối tác" gì gì đó... một cách hết sức công khai mà lại không bị ai phát hiện. À không, chính xác là bị phát hiện mà không hiểu gì hết trơn.


Dĩ nhiên một cuốn sách hay nào cũng ẩn chứa những ý nghĩa nhân văn sâu sắc. Theo mình thì ngoài việc xây dựng một bức tranh hoàn mỹ và đầy đủ về khoa học mật mã, cuốn sách này còn là lời tri ân đến các nhà mật mã học bởi những hi sinh cao cả mà (đáng tiếc) âm thầm của họ.