Conversations on the dark secrets of Physics

Tiêu đề: Conversations on the dark secrets of Physics
Tác giả: Edward Teller
NXB: Basic Book (1991)
========================

Nghe tiêu đề thì đây có vẻ là quyển sách về Vật Lý, và cho dân làm khoa học. Thực tế chỉ có vế đầu là đúng, vì quyển sách này chủ yếu bàn về câu chuyện, vấn đề cơ bản của Vật Lý như định luật vạn vật hấp dẫn, thuyết tương đối, nhiệt học, cơ học lượng tử... Vế sau thì không đúng lắm, vì tác giả giảng giải cho đối tượng là học sinh phổ thông. Tác giả cố gắng không sử dụng đến toán học, do đó nếu bạn tốt nghiệp cấp III thì sẽ hiểu phần lớn các công thức trong cuốn sách này.

Những vấn đề trong cuốn sách này thì đều khá cũ, nhưng được giải thích với một góc nhìn hoàn toàn khác. Thí dụ như thuyết tương đối, tác giả bắt đầu từ "đại lượng bất biến" (invariance) rồi dẫn ra những hệ quả của nó. Cách trình bày này khác những giáo trình Vật Lý khác, vốn xuất phát từ phép biến đổi Lorentz rồi đi lòng vòng với một mớ công thức toán học. Tác giả đã cố gắng giải thích những hiện tượng, định luật phức tạp bằng cách đơn giản nhất. Tuy vậy không phải lúc nào ông cũng thành công vì có những vấn đề khó mà giải thích đơn giản hơn được.

Ngoài những định luật, tác giả còn kể ra nhiều chuyện "hậu trường" của giới Vật Lý gia. Thí dụ như chuyện Ac-si-mét trần truồng chạy rông trên phố la lớn "Ơ-rê-ka" là chuyện ... bịa. Hoặc là chuyện Kepler bỏ ra 5 năm theo đuổi thuyết địa tâm (trái đất là trung tâm vũ trụ) để rồi năm thứ sáu tự bác bỏ tất cả công trình của mình, nghĩ ra 3 định luật quan trọng bậc nhất trong Thiên văn học. Và chuyện Newton sau khi quên mất một phép chứng minh của mình, đã quyết định viết lại công trình nghiên cứu trong quyển sách Principia về sau trở thành một trong những công trình khoa học vĩ đại nhất của nhân loại.

Trong cuốn sách có nhiều "dark secrets" khiến chúng ta không khỏi bất ngờ. Thí dụ chuyện luận văn tiến sĩ của de Broglie (về sau được giải Nobel vì công trình này) suýt bị hội đồng trường đánh rớt, nhưng vì cha của de Broglie là cựu thủ tướng nước Pháp nên trường ĐH đành nhờ Einstein chấm điểm, và may mắn thay Eistein là người rất thích những ý tưởng mới mẻ. Hoặc như cùng thời với Ac-si-mét (cách đây 2200 năm!) đã có người quan điểm trái đất quay quanh mặt trời và còn tính toán khoảng cách từ trái đất đến mặt trời nữa. Tuy nhiên thời đó ai cũng không tin ông ta, và tên tuổi ông ta còn sót lại là nhờ Ac-si-mét đã đưa lý thuyết của ông ta vào cuốn sách của mình để ... bác bỏ nó! Và còn rất nhiều câu chuyện thú vị khác nữa.

Tuy nhiên một vài chương cuối cùng của cuốn sách thì không thực sự hấp dẫn như những chương đầu, vì tác giả thử sức mình với các vấn đề của lượng tử học và vật lý chất rắn, vốn là các đề tài rất khó và đã làm hao tốn rất nhiều giấy mực. Ngoại trừ trong chương kết, tác giả nêu vấn đề giới hạn của Vật Lý học, cũng như ranh giới giữa Vật Lý và Sinh học mà tôi thấy rất mới mẻ và ấn tượng.

Một điểm đặc sắc của cuốn sách là các mẩu đối thoại nhỏ giữa tác giả và con gái (lập trình viên) được in phía dưới trang sách. Đó là những thảo luận ngắn và dí dỏm giữa chuyên gia Vật Lý và một dân "ngoại đạo" nhưng rất lém lỉnh và tò mò.

Tôi không cho rằng cuốn sách này có thể dùng như sách giáo khoa hay tư liệu khoa học, mà nên đọc nó với tính cách giải trí trong những lúc rảnh rỗi. Đặc biệt thích hợp cho dân kỹ thuật, vốn đã có một ít vốn liếng về Vật Lý.