Title: Parasite Rex – Inside the bizarre world of nature’s most dangerous creatures
Author: Carl Zimmer
Một lần tôi tình cờ xem bài thuyết trình của Ed Yong trên TED Talks về Ký sinh trùng, tôi thật sự bị sốc bởi những điều diễn giả nói. Sau đó tôi quyết định phải tìm hiểu kỹ hơn về đề tài này. Tôi bắt đầu từ quyển “Little Creatures” (A. Marrin) vốn dành cho trẻ em, sơ lược về ký sinh trùng. Sau đó tôi đến với một trong những quyển sách kinh điển nhất về đề tài này, đó là “Parasite Rex” của Carl Zimmer.
Đối với những người còn vững tin vào những điều lãng mạn trong cuộc sống như tình yêu, chân lý, tâm hồn, sự tinh khiết, … thì quyển sách này sẽ gây ra nhiều cú sốc. Thế giới tự nhiên trong sách, thế giới của loài ký sinh trùng, không hề “lãng mạn” chút nào hết (nếu hiểu “lãng mạn” theo nghĩa thông thường). Chúng len lỏi ở khắp mọi nơi, từ đống phân, nước bọt, máu, ruột gan và cả não bộ của các động vật chủ, chống chọi với hệ thống miễn dịch, giao phối và đẻ trứng theo những kiểu “lạ đời” nhất. Đó là một thế giới hỗn loạn và xấu xí. Nhưng thế giới đó có thật.
Trải qua hàng tỉ năm tiến hóa, ký sinh trùng không chỉ là loài phổ biến nhất Trái Đất mà còn đứng nhất về phong phú về chủng loài và khả năng sinh tồn. Vì có vòng đời phức tạp bao gồm nhiều giai đoạn mà ở mỗi giai đoạn chúng có hình dạng cấu tạo khác nhau và sống trong cơ thể của một loại vật chủ nhất định, ký sinh trùng đã phát triển được xảo thuật điêu luyện để đi tìm và đột nhập vào vật chủ, khống chế hệ thống miễn dịch và nhiều khi cả hệ thống thần kinh của vật chủ đó. Những sinh vật bé nhỏ và “đơn giản” này có thể triệt tiêu khả năng sinh sản của vật chủ, điều khiển vật chủ từ bên trong biến vật chủ trở thành một “bù nhìn” đi kiếm thức ăn và bảo vệ chúng. Thí dụ như có loài ong đẻ trứng vào bụng của sâu róm. Trứng nở ra ấu trùng ong bên trong bụng sâu róm, tiêu hóa “ruột gan” của sâu để sống. Con sâu tội nghiệp chỉ biết tranh thủ ăn càng nhiều càng tốt để đủ sức “nuôi” ấu trùng. Đến khi ấu trùng ong trưởng thành, chúng mổ bụng sâu chui ra ngoài và tạo kén. Con sâu bị biến thành một “bù nhìn” ngày đêm canh gác bảo vệ đám kén này. Đến khi kén lột xác thành ong con bay đi thì con sâu lăn đùng ra chết. Hoặc có loài ký sinh trong bụng cá, chúng điều khiển cá bơi gần mặt nước, thỉnh thoảng lật ngang bụng để “dụ” chim tới. Chim ăn cá, và ký sinh trùng chui vào bụng chim để trưởng thành.
Cuộc đấu tranh sinh tồn của ký sinh trùng còn nhiều phức tạp hơn thế. Có loài vi trùng biết đẻ số lượng trứng sao cho phù hợp với mật độ “dân số”, nếu chúng đẻ quá nhiều, cơ thể vật chủ sẽ suy nhược và chết, và chúng sẽ chết theo, do đó chúng phải đảm bảo khai thác vật chủ ở một giới hạn nhất định để vật chủ vẫn còn sống “ngáp ngáp”. Do đó ký sinh trùng đóng vai trò quan trọng trong điều tiết “dân số” của các loài. Sự xuất hiện hay biến mất của một loài ký sinh trùng nào đó có thể gây ra hậu quả nghiêm trọng đến hệ sinh thái.
Hơn thế nữa, ký sinh trùng còn tham gia tích cực vào tiến hóa. Kết quả nghiên cứu mới đây đã khẳng định điều tác giả đề cập trong sách, đó là khi vật chủ tiến hóa thành các loài khác nhau thì ký sinh trùng cũng tiến hóa theo. Trường hợp ngược lại cũng có thể đúng, đó là dưới áp lực tấn công của ký sinh trùng, vật chủ phải tiến hóa để chống chọi tốt hơn. Một ví dụ “khó tin” nhất là sự hình thành giới tính. Ở những loài vừa có khả năng tự sao chép bản thân vừa có khả năng giao phối, khi chúng bị ký sinh trùng tấn công thì càng có khuynh hướng sinh sản bằng giao phối, mục đích để sinh ra nhiều biến dị mới có khả năng miễn nhiễm chống lại ký sinh trùng.
Và còn hàng chục câu chuyện ly kỳ khác nữa được trình bày mạch lạc. Mỗi mẩu chuyện trong sách là kết quả sau cả chục năm dài nghiên cứu của các nhà sinh vật học. Đó là công việc đòi hỏi sự cần cù tỉ mỉ và trên hết là sự yêu nghề vì những sinh vật ký sinh không những rất bé nhỏ, sống chui rúc vào ngóc ngách trong cơ thể của các loài khác mà chúng còn biến hóa liên tục. Sự phức tạp của ký sinh trùng cũng là cái tạo nên “nét quyến rũ” của chúng.
Quyển sách này mở ra cho chúng ta thấy rằng thế giới này thật sự rất phức tạp với bao điều chúng ta chưa khám phá hết. Những định kiến của chúng ta như quy luật tiến hóa từ sinh vật đơn giản đến phức tạp, sự đấu tranh sinh tồn, bản năng và bản chất của sinh vật, ý nghĩa của cuộc sống, etc, đều cần được xem xét lại dưới một lăng kính khác mà quyển sách này trình bày dưới góc độ của ký sinh trùng. Quyển sách này chắc chắn sẽ thay đổi thế giới quan của bạn, tin tôi đi!
